Анатаваны спіс

Бондар, Т. …І голас набыла душа : вершы і паэмы / Таіса Бондар. – Мінск : Мастацкая літаратура, 1980. – 112 с. : іл.

Верш са зборніка

Маме

Быць кропляй сонца ў радасці тваёй,
Слязінкай — у журбе, што ёсць жаданей!
Дасюль іду трывожнымі гадамі
     Па сцежцы, пратаптанае не мной, —
А думами тваімі…
     Мама, мама,
Даруй мне, калі ўсё-ткі не змагу
Вярнуць табе гадоў зялёны гул
З галінкай бэзу, для цябе зламанай.
Я часта азіраюся назад —
А час бяжыць і хутка, і імкліва!
І мне не здолець, пэўна,
     стаць шчаслівай
Ў весне, дзе асыпаецца твой сад.

Бондар, Т. Хачу назваць цябе каханым : вершы, лісты розных гадоў / Таіса Бондар. – Мінск : Мастацкая літаратура, 1991. – 270 с. : іл.

Верш са зборніка

⚹⚹⚹

У былога прашу: прабач…
Хоць не знаю, за што… За памяць.
За яе пажухлы кумач.
За слязу, што неба не спаліць.

За раптоўны ўсплёск галубоў
У пагаслым люстэрку ночы.
За цябе. За сваю любоў,
Асцярожную па-жаночы.

Дапіваю яе святло,
Адпускаю яе заранак…
І была віна, не было —
Вінавата, бо пакарана.

Бондар, Т. Ахвяры : раман / Таіса Бондар. – Мінск : Мастацкая літаратура, 1994. – 480 с. : іл.

Урывак з рамана

Святло загусала, набракала чырванню, i Івану здавалася, што ён апынуўся на самым краёчку дня — перад вогненнаю пасткаю сонца, у якую, як у прадонне, як у пекла, што ўзялося агнём i за колькі хвілін выгарыць датла, абваліцца, абрушыцца ўсё, што было, днём, што было светам, звыклым i поўным жыцця. Хвіліны ўжо запавольвалі хаду, расцягваліся, доўжыліся ў iм, у Іване, нават пасля таго, як згаралі — кожны рух распадаўся, раскладваўся на імгненні, на кароткія прамежкі, добра бачныя нават яму самому, i не адгукаліся ў iм ні на адзін з іх ні страх, ні шкадаванне.

Пякло, прыпякала знізу. Калі ж апускаў вочы на босыя ногі свае, міжволі дзівіўся, што яны дагэтуль не абвугліліся, што яны дагэтуль нават не зaдымiлicя: там жа шалёў агонь, ускіпаючы, выплёскваючыся ўсё вышэй i вышэй. Іван імкнуўся пераступіць цераз яго — i не мог. Адступаўся — i агонь поўз следам. I тады ён адводзіў позірк, зноў падымаў вочы i стараўся не пазіраць пад ногі — i ўсё-такі бачыў i полымя, i бездань за iм, i сябе ў той бездані. Так, так, ён, Іван, стаяў, таптаўся на краёчку дня — i ў той жа час бачыў сябе далёка ўнізе, у залітай агнём бездані, яшчэ жывога, але ўжо скурчанага пакутаю i ўціснутага ў абгарэлыя, пакрытыя тоўстым слоем сажы i попелу камяні. I самым незразумелым было тое, што ён не асабліва здзіўляўся i прымаў усё як належнае.

Мо ён спаў? Мо ён заснуў у крэсле i ўсё гэта яму снілася? Здаралася ж з iм падобнае раней. Прачынаўся — і вярталася адчуванне рэальнасці, i вярталася сонца… Не, не! Вунь жа яно, сонца, — пакручваецца, пагойдваецца зусім побач, цяжкое, гарачае, сляпучае. I яго ліжа агонь — самы краёк пакуль што, але ж міг-другі…

Іване! Га, Іване?

Хтосьці яго гукаў? Тут? Іван павёў галавою ў адзін бок, потым у другі, памкнуўся азірнуцца i адчуў, што хтосьці (ці штосьці) яго трымае: нi рук было не падняць - як прыраслі да цела, нi ног ад зямлі не адарваць. Ад зямлі! — бо вось жа ўжо аціхла, згасла полымя, што бушавала толькі што, i бурая, мёрзлая зямля дыбілася, стагнала пад нагамі, пад яго цяжкімі кірзачамі з жалезнымі падкоўкамі, і калі добра ўгледзецца…

Углядацца Іван не стаў: ён ужо ўсё бачыў. І ведаў — невядома адкуль i чаму — дзе знаходзіўся. Ужо ж не ў пекле: там хоць пагрэцца льга ля чыйго-небудзь вогнішча, а тут не тое што вогнішча, свечку няма каму запаліць: жывых сцюжа хавае…

— Іва-ан!

— Іване!

— Ты ж свой, браток… Ты ж гэткі, як i мы!

Гэткі… Ну, не, дудкі! У яго, у Івана, i боты не на босую нагу ўссунуты, i кажух не голае цела прыкрывае, i цацка на плячо не так сабе пачэплена, а для парадку. Як адзнака таго, што ён тут - асоба давераная, што ён — не нейкі там галаштаннік, якога ўпяклі туды, дзе i чорта не нанясе, як ворага народа, а ахоўнік. Улада, адным словам. І калі ён будзе прыслухоўвацца да кожнага… Колькі ідуць па гэтай бурай мёрзлай зямлі, скрозь тoлькi трупы застаюцца. Трупы, мёрзлыя, як сама гэта бурая зямля: там рука тырчыць, там нага, а дзе i крык нечы, умёрзлы ў халоднае бязмежжа, — хто іх лічыць, хто іх злічыць калі? Не ягоная гэта справа — услыхоўвацца, лічыць, помніць. Помніць… Яшчэ чаго! Ён, Іван, і пра сябе нічога не памятае…

Бондар, Т. Імем Айца і Сына : аповесць, раман / Таіса Бондар. – Мінск : Мастацкая літаратура, 2000. – 317 с.

Урывак з аповесці «Імем айца і сына»

…Тое, што адбылося бліжэй да запруды, ля замшэлых камянёў даўно разбуранага млына, заўважыла не адразу: як для вачэй — далекавата, ды і пазірала Параскева паверх адхінутых сцяблін на хаты — на Саўкаву, потым на Уласаву, якія свядома абмінала, кіруючыся да двору сваёй колішняй сяброўкі Алены (хай зямля будзе ёй пухам!). пазірала, да рэзі ў вачах узіралася ў аслеплыя вокны, быццам вось-вось мог з’явіцца ў адным з іх, зухавата пачэсваючы патыліцу, Саўка Рапуха з ягоным: «Не мяне шукаешь, суседка?» — замест звыклага здароўкання, быццам далей, праз двор, каго з Гэльчыных байструкоў выглядала, каб пачаставаць чым мела. А павяла галавою — і ўбачыла, адсуль, здалёк, убачыла, як гнецца, выгінаецца хмызняк каля запруды няроўнымі хвалямі, а з іх, з гэтых хваляў, то мех, чымсьці наштукаваны, вытыркаецца, то галава нечыя: трое, а то і чацвёра беглі да выспы, у бок дарогі, што ахінае яе, выводзячы лес і балаціны па ім да шасейкі. Хто яны і ад каго ўцякалі, было незразумела, а ногі ўжо неслі Параскеву следам. Хутчэй і хутчэй: там жа людзі, там…

«Гэта ж яны ад сабачай гайні ўцякаюць, — мільганула здагадка. — Нарабавалі ў мёртвай вёсцы дабра, якое пад руку трапіла, і ўцякаюць… Машынай, напэўна, прыехалі».

Крокі міжволі запаволіліся (не дагоніць, і не варта даганяць!), а ўсё ж ішла ў той бок, куды павярнулі, знікшы за купкай алешын, нечаканыя госці. Ішла, абмінала адзін за адным пустыя двары, бязгучна варушачы вуснамі: «Што ж гэта дзеецца? Што ж гэта з людзьмі на белым свеце дзеецца?».

Выбліснула з-за лазняку Славечна. Выбліснула і згасла, прыжухла: тваністая раска тут, на мелкаводдзі, каля слізкіх камянёў, яшчэ нядаўна раскалыханая, патрывожаная чымсьці (мо кінулі што ў ваду ўцекачы?), сышлася, застыла, не прапускаючы, не люструючы больш ніводнага сонечнага праменьчыка. Промні слізгалі вышэй — перш па лісці аеру, яшчэ невысокім і ярка-зялёным, потым па гнуткіх сцяблінах лазняку, каб, падхопленым слабым ранішнім ветрыкам, рассыпацца ў паветры, расцячыся па лысай каменнай выспе на ўзгорку, адбеленай за гэты апошні год ці то якойсь невядомай падземнай сілаю, ці то самім святлом гэтым, занадта сухім, занадта сляпучым.

Параскева міжволі прымружвала вочы, баронячыся ад бляску, ад балючага свячэння каменю, і ўсё ж не спынілася, зрабіла яшчэ колькі крокаў, каб мінуць Маланнін двор, спрэс зарослы дзікай белай шыпшынаю, і наблізіцца да выспы ўшчыльную. Яна заўважыла ўжо і насцярожанае чаканне сабак, якія, упусціўшы перапужаных заезджых гасцей, па сваіх слядах вярнуліся ў вёску і цяпер здалёк цікавалі за ёю, Параскеваю, і якраз пасяродку, на каменным схіле — цёмную на белым — ікону, вынятую з рамы: дастаць дастаў хтосці з няўдалых рабаўнікоў, а не данёс да машыны — выпусціў, кінуў, уцякаючы ад здзічэлых ахоўнікаў мёртвае вёскі. Заўважыла адно краем вока, бо вочы здрадліва слязіліся, але і таго было даволі: пайшла шпарчэй, вальней, тым больш што зараснікі тут, перад выспаю, адступілі, даючы прастору святлу і руху сцяплелага пасля ночы паветра…

Бондар, Т. Павуцінне : раман-містэрыя / Таіса Бондар. – Мінск : Мастацкая літаратура, 2004. – 223 с.

Урывак з рамана

Душараздзіральныя ўсхліпы-завыванні ўключанай на ўсю магутнасць сірэны рассеклі, раскрамсалі горад папалам — і час раптам спыніўся: час, які толькі што так жыва, так яскрава ўяўляўся бязмежнаю, магутнаю ракою, застыў і на вачах пачаў распадацца, асыпацца ва ўтвораную расселіну, што шырэла і ўсё больш страшна, ужо, здавалася, з-пад самых колаў, зеўрала чорнаю пустатою. Анэля спалохана круціла руль і, не разумеючы, што машына даўно не слухаецца яе, усё спрабавала адвярнуць, узяць крыху ўбок, правей, каб, размінаючыся з безданню, прапусціць наперад «хуткую», даць ёй першай праскочыць небяспечнае скрыжаванне: хтосьці ж чакаў дапамогі, хтосьці гукаў…

— Госпадзе, ды што ж гэта? Што ж гэта такое?!

Неяк раптоўна адразу сцямнела. Ці то ранак вярнуўся ў ноч, ці то горад правальваўся ў чорную пустату. Уключаныя фары выхоплівалі з цемры згусткі паветра, якія на вачах камянелі, ператвараліся ў аграмадныя крывава-чорныя сколкі граніту — і гэтыя сколкі ўздыбліваліся, раслі, зрасталіся ўгары, над галавою, утвараючы тунель, жудасна-бясконцы, як выццё сірэны ззаду… Тунель? Які тунель у самым цэнтры Мінска, на скрыжаванні дзвюх шырокіх цэнтральных вуліц?!

Пытанні, не прамоўленыя i ўсё ж быццам выкрыкнутыя ў пустату, у змрок наперадзе, вярнулі згадку — вярнулі яе назад, у згадку, i Анэля ўбачыла, так, так, зноў убачыла i стужку праспекта, i зялёны ўсплёск святлафора, на які кіравала, i малую гадоў пяці ў яркай квяцістай сукенцы проста перед машынаю, метры за чатыры. Рэзка, нават не ўсвядоміўшы руху, зноў крутнула руль — i адчула, як кінула машыну ўправа, на віск тармазоў, насустрач сцяне, якая яе, i яе разам з машынаю, расплюшчыць.

— Госпадзе, ды што ж гэта?! — выгукнула адчайней, грамчэй, перапыняючы, абрываючы ў душы, у свядомасці і шалёны віск тармазоў, і завыванне сірэны «хуткай дапамогі» і чыйсці няўцешны плач зусім побач.

Яшчэ падумала: «Я ж паспела… Паспела абмінуць малую!», а ў наступны, ці ў той жа самы, момант (гэтага ўжо было не вызначыць!) час перастаў існаваць. Спыніўся, як спыняецца, калі да канца раскручваецца спружына, гадзіннік…

Бондар, Т. Паветраны замак на дваіх : аповесці, апавяданні / Таіса Бондар. – Мінск : Мастацкая літаратура, 1990. – 375 с. : іл.

Урывак з аповесці «Марыя па хрысце»

…— Мама, ты верыш у тое, пра што гаворыш? У тое, што poбішь?

Паліна ўздрыгвае, нібыта словы ўдарылі яе, i, абараняючыся, адводзячы ўдар, разгубленым рухам непаслухмяных раптам рук спрабуе ўтрымаць ужо амаль укладзеныя ў мудрагелістую прычоску валасы. Але заколка выслізгвае, i лёгка ўзбіты грабянцом i падаткнуты локан спаўзае на вуха. «Ат, чорт!» — злуецца яна на сваю нязграбнасць, i адно ўпамінанне ў думках усюдыіснага чорта вызваляе яе ад напружання: тут жа забываецца яна на пытанне дачкі (што дзецям не прыйдзе ў галаву!), тут жа зноў ycміхаецца свайму адбітку ў люстэрку.

— Я бачыла ў цябе на стале вершы… Прозвішча аўтара надта ж дзіўнае. Птушынае. Гёльдэрлін… Хто гэта?

— Ты не адказала.

— А што, на тваё пытанне можа быць адназначны адказ? Я не разумею, Марыя…

— Гэта ж так проста, мама.

— Проста? Што проста? — супіць бровы Паліна Аркадзьеўна i тут жа разгладжвае лёгкія зморшчыны какетліва сагнутымі пальцамі, хаваючы раздражненне: наструненая, з высока ўскінутай галавой, сочыць за кожным яе рухам дачка, i ўпершыню гэта раздражняе яе, выклікае пачуццё дыскамфорту, няўтульнасці. — Я ў твае гады чытала пра Паўку Карчагіна i Алега Кашавога.

— Вам тады было не да вершаў Гёльдэрліна.

— Марыя!

— Да, мама.

— Што гэта за Гёльдэрлін, Марыя? У школьнай праграме, наколькі я помню…

— Але ж канікулы яшчэ не закончыліся!

— Да, да. Я выберу вольную хвілінку i пагартаю гэту тваю кнігу, — апошні раз, не азіраючыся больш на дачку, крутанулася Паліна Аркадзьеўна перад люстэркам i ужо з-за дзвярэй пачула ціхія акорды шапэнаўскага эцюда…

Бондар, Т. Час, калі нас любілі : аповесці / Таіса Бондар. – Мінск : Мастацкая літаратура, 1988. – 430 с. : іл.

Урывак з аповесці «час, калі нас любілі»

…Спыняю магнітафон. На тых жа словах, што i кожны раз, спыняю. Усё жыццё… Летам Яну споўнілася сорак тры. Што ж, выходзіць: жыццё пражыта? Але ж гэта — з ваеннай зімы сорак другога — i мае гады. I мае! — на тым жа корані, сярод тых жа людзей, з тымі ж спадзяваннямі на шчасце, на сваё шчаслівае абранніцтва. На сваё, i яго, i ўcix… Мы ж любілі адно аднаго калісцi. Як, калі прайшла паміж намі расколіна, калі гэта расколіна абярнулася прадоннем? Чаму хоць бы кроўная роднасць не змусіла нас з’яднацца, счапіцца разам, каб не апынуцца перад гэтым прадоннем, на самым кpai яго?

Як, кaлi? Чаму? Як? Kaлi?.. Словы — пытанні! — цяжкімі халоднымі кроплямі падаюць i падаюць аднекуль зверху, адтуль, дзе павінна быць неба, а зараз у густой мутнай шэрані ўздрыгвае матавы абажур лямпы на доўгім, невядома да чаго падвязаным шнурку. І я не магу нічым прыкрыцца (мець бы хоць нейкі адказ — не маўчаць!), не магу спыніць, як спыніла толькі што магнітафонную стужку, іх размеранае, няспыннае падзенне. Кап… кап… кап…

— Што, сястрычка, яшчэ не ўсе слёзы выплакала?

Уздрыгваю ўсім целам, ускідваюся як ашпараная: Ян?! Тут? Зараз? Адкуль? Азіраюся раз, другі, зіркаю на шчыльна зачыненыя дзверы, за якімі, у невялікай прыхожай, сядзіць Зоя, сакратарка. Зноў разгублена азіраюся, нікога! Пачулася?

— Марна шукаеш, сястрычка. Няма мяне. Нідзе няма. Ні ў гэтым жыцці, ні ў тым.

Выцершы лоб халоднай, паледзянелай далонню, цяжка апускаюся ў крэсла, націскаю рычажок сувязі з прыёмнай: нервы зусім расхадзіліся, у санаторый даўно пара з’ездзіць…

— Выклікалі, Аляксандра Станіславаўна? — звыкла звяртаецца да мяне Зоя, уваходзячы імгненнем пазней, і я звыкла заўважаю яе акуратна, на прабор зачасаныя валасы, яе ўважлівы позірк, яе спакойны, без намёку на ўсмешку твар і зацягнутую ў строга-сіні шарсцяны касцюм фігурку.

— Прынясіце мне шклянку гарачага чаю, Зоя. Калі можна… Нешта мерзну. І дождж не перастае…

Пра дождж — ужо лішняе: Зоя сцепанула плечуком. Апускаю вочы ў паперы, чакаю, пакуль зачыняцца дзверы, недаверліва, спружыніўшыся ўся, чакаю з’яўлення голасу.

— Страх — гэта знак нашага роду, — голас цяпер загучаў з-за спіны, скоўваючы мае рухі і жаданне азірнуцца. — Знак нашага часу. Так што не саромейся, сястрычка!

Які страх? Пра што ён? — мільгае ў думках, але я не расшчапляю вуснаў: не хапала яшчэ загаварыць з прывідам!..