Анатаваны спіс

Тэтралогія

Адамчык, В. Чужая бацькаўшчына : раман / Вячаслаў Адамчык. – Мінск : Мастацкая літаратура, 2009. – 366 с. – (Школьная бібліятэка).

Адамчык, В. Год нулявы : раман / Вячаслаў Адамчык. – Мінск : Мастацкая літаратура, 1983. – 396 с.

Адамчык, В. Голас крыві брата твайго : раман, апавяданне / Вячаслаў Адамчык. – Мінск : Мастацкая літаратура, 1991. – 286 с.

«Чужая бацькаўшчына»
(урывак)

Быў лiстапад, было святога Мiхала — блiзiлася пара зiмы, а ў гэты год стаяла цяпло. Павярнуўшыся з полудня, павiльгатнеў вецер, памякчэла пад нагамi зямля, i крот стаў тачыць каля пустых, ужо зацягнутых, як раскаю, дробнаю макрыцаю градаў рудаватыя сырыя замежкi. У зацiшку за хатамi, каля чорных голых яблыняў, на якiх яшчэ трымаўся дзе збуцвелы, але чырванаваты з аднаго боку яблык, вiлiся слупом, нейкiя большыя ў гэту пару, камары.

Уночы завязваўся туман, асыпаючыся наранкi iмжою: на мокрым зеленаватым галлi дрэў дрыжалi i налiвалiся, як сляза на вейках, кроплi вады. Сярод дня пазiрала белаватае сонца — туман разыходзiўся, падымаючыся жаўтаватымi, як дым ад сырога алешнiку, хмарамi. Адкрываўся свет — белаватае, выпаласканае дажджамi ржышча за вёскаю, зялёная рунь на грудку, рудая i пухкая, як выхаджанае цеста, ралля, сiвыя абымшэлыя каменнi пры чэрствай пясчанай дарозе, што выдавалi здалёк авечкамi.

Праз рэдкае галлё пруткiх дрэў у вёсцы былi вiдаць каўпакi стрэх з зялёнымi пляйстрамi сырога моху, нечы не дакрыты яшчэ жоўтым, як воск, кулём хлевушок. На прывязаным уздоўж страхi тоўстым рублi стаяў мужчына, ляпаў шырокаю стрыхалкаю, падбiваючы густую шчотку саломы.

Учуўшы цяпло ў гразкiх, без гною, хлявах, рыкалi каровы, i нехта выпускаў сваю на зрудзелы прыгумень, каб выветрылася, а потым гнаў вулiцаю да вады, забягаючы наперад, лёгка ляпаў рукою па шыi, заварочваў да рэчкi. З вёскi было вiдно, як праз голы i карычняваты, нiбы дзяркач, алешнiк блiшчыць настылым холадам вада.

Узяўшы за дзве полкi спаднiцу i пераступiўшы калючы дрот, наўпрасты праз садок, дзе мiж радкоў карчыстых яблынь ляжалi на козлах накрытыя кажухамi яловай кары шарыя калоды вулляў, да рэчкi спускалася кабета з лазовым кошыкам у руцэ, з якога выпiраўся сiняваты авечы трыбух.

У чорным лiсцi пад вiшнямi граблiся i цiўкалi, шукаючы яшчэ квактуху, цыбатыя, бясхвостыя байстручкi-кураняты, што вывелiся пад самую восень, недзе за хатаю, у дзiравым i сiвым, нiбы абсыпаным попелам, лопусе.

Вулiцаю ехала падвода — па пяску пруткiмi вяршкамi шоргаў накiданы на воз малады алешнiк. Перакiдваючы лейцы i астаючыся ззаду воза, чалавек у суконным паўшубку з рудым цялячым каўняром кiраваў каня на брукаваны надворак — на гладкiх каменнях з грукатам падскоквалi колы.

За рэчкаю смяялiся бабы, варочаючыся з маладога, жаўтлявага пад зiму, хвойнiку i несучы ў радзюжках кастрыцу — падкiнуць на подсцiл карове цi высыпаць на прызбу. Iхнi тонкi голас i смех быў доўга чуваць, нават яшчэ з надворкаў, калi яны ўвайшлi ў вёску i па адной адлучалiся ад купы, заварочваючы кожная пад сваю хату.

Людзi ўпраўлялiся да зiмы. Мянялася квадра месяца — чакалiся халады. Трымаючы пад пахаю ўкручанае ў салявы мяшок шкло, па вёсцы хадзiў шкляр. За iм бегла i гаўкала, трасучы доўгiмi вушмi, жоўтая з крываватымi лапамi сучачка. Шкляр iшоў, задраўшы голаў i высока паднiмаючы ногi, як ходзяць сляпыя, i не азiраўся. Сучачка мiнула колькi хат, пагаўкала, стоячы сярод вулiцы, i, вiнавата ўгнуўшы голаў, пабегла назад.

Вёска сцiшэла, толькi недзе далекавата, у другiм канцы яе, быў чуваць цяжкi, тупаваты грукат цапа. I раптам зноў зайшлася ад брэху i клубком выкацiлася на вулiцу аблавухая жоўтая сучачка.

У другой ад канца хаце ўжо ведалi, што ў вёску iдзе нехта чужы — пiльная сучачка нiколi не брахала на тутэйшага чалавека.

— I каго ж гэта там нясе? — не вытрывала мажная, сытая, як ялавiца, маладзiца i, стаўшы каленам на лаву, глянула ў запацелае акно…

Адамчык, В. Песня : апавяданні / Вячаслаў Адамчык. – Мінск : Мастацкая літаратура, 2013. – 398 с. – (Беларуская проза XX стагоддзя).

Там, на хутары
(урывак з апавядання)

Недзе з паўдарогі да іх прыбіўся сабака. Да рук ён не ішоў. Дзеці вытраслі яму з кішэняў сухія, перамешаныя разам з пяском, крошкі ад хлеба, ён паднімаў галаву, нюхаў і адбягаўся назад.

Дзяцей было двое. Большы, рабаваты, у вылінялай і зашытай ззаду, каб не звальвалася з галавы, пілотцы, меў год дзесяць, меншы — у кароткіх парточках на адной шлейцы — год шэсць.

Яна — худая, шчуплая грудзьмі, як няспелае дзяўчо, — вяла за вяроўку маладую сытую карову з адным скручаным рогам.

Яны ішлі на ўсход сонца. Белым шляком перад імі ляжала шаша, звужваючыся і прападаючы за глухім паваротам. Белаю ад пылу была трава ў канаве, белаю ад цвету была грэчка — з аднаго боку шашы, з другога – шастала пераспелымі каласамі і, мусі, асыпалася падгарэлае і таксама белаватае жыта; у ім асталіся глыбокія выезджаныя машынамі дарогі — жыта на іх не ўставала.

Белаватым было і выцвілае за дзень неба. Толькі на грудках млеў і здалёк выдаваў сіваватым малады хвойнік. І зводдаль шашы над шэрым будынкам нечага хутара цямнела гушчынёю зялёнага лісця высокае дрэва.

Да хутара асталося яшчэ якое паўвярсты. Кабета спяшалася туды — смажыла, ёй хацелася піць, а там павінен быць калодзеж, і падаіць карову, і папрасіць хлеба, хоць дзецям, — да малака.

— А чаму ў каровы дзве нагі і яшчэ дзве? — раптам спытаў меншы, босы, як і ўсе яны: яго парэпаныя ногі былі тонкія, як цвікі.

— Бог даў.

— А чаму мне не даў?

Яна маўчала, яна думала пра тое, што блізка фронт, што ўчора з гарадка немцы пачалі вывозіць людзей, усіх начыста, што да дня над гарадком ляцелі нашы самалёты — нізка, як ляцяць з выраю пташкі, — знак, што скора будзе цяпло.

— Ну, чаму? — хлопчык забег наперад і задраў галаву, каб глянуць ёй у вочы.

— А дзе ж яны ў цябе будуць расці?

Хлопчык змоўк. Ён, мусі, думаў: папраўдзе, дзе яны будуць расці?

Кабета абярнулася — большага нідзе не было відаць. Над шашою віхор круціў белы пыл, у канаве падлятала зжоўклая газета, нібы скакала вялікая жаба.

— Ах, божа, дзе ж ён? — неспадзявана яна аж крыкнула і спалохалася свайго крыку.

— Там, у тлубе…

— У якой трубе? Ну, стой! Чаго ты?.. — Карова тузанула разам з вяроўкаю кабету, махнуўшы галавою назад.

— Вунь там, — хлопчык паказаў рукою туды, дзе на павароце абапал шашы бялелі цэментовыя слупкі — каля аднаго, пахіленага, стаяў, задраўшы нагу, той самы чорны сабака.

Напаследак яна ўцяміла, што там, пад шашою, на завароце, ёсць труба.

— Толічак, сынок, падбяжы, пакліч, — сказала яна, а ў самое аж схаладзела ў грудзях, — каб хаця не напароўся на што: цяперашнім светам недалёка да бяды.

Пляскаючы босымі нагамі па цвёрдай сцежцы з краю шашы, Толік пабег; вецер задзіраў даўно не стрыжаны яго чубок. Яна глядзела яму ўслед, вецер слязіў яе зеленаватыя, сухія вочы…

Адамчык, В. Развітальная аповесць : [аповесць, апавяданні, дзённікі] / Вячаслаў Адамчык. – Мінск : Мастацкая літаратура, 1999. – 447 с.

Сон у калядную ноч
(урывак з апавядання)

Адзінокая, аўдавелая дваццаць гадоў назад, Стэфаніда — па-вясковаму Стэпка ці Сцяпаня — у зорную калядную ноч прысніла дзіўны, поўны нябеснага святла і прамяністай яснасці прарочы сон: нібы сядзела яна пры акне, але не дома, а ў далёкай бацькавай хаце, адкуль прыйшла сюды замуж, і ёй на калені, узмахнуўшы шархотка-тугімі крыламі і абвеяўшы твар чуйным скразняком, сеў снежна-белы галубок. І да Стэфаніды, як да дзевы Марыі на касцельным абразе, дацягнуўся косы слупок тугіх і звінючых, як струны, зіхатлівых промняў.

Голуб рахмана, нібы прыручаны і свойскі, забуркаваў і, надзімаючыся, закружыўся на Стэфанідзіным прыполе. І на ружовай ножцы яго замільгаў кончык чорнай блішчастай вяровачкі, якраз такой, якою ўвязвалі ячную салому, калі яе цюкаваў на полі калёсны трактар з капніцелем.

«Хто ж яму лапкі перавязаў?» — здзівілася Стэфаніда і схапіла за слізкі кончык, каб расшмаргануць вяровачку.

Але голуб баязліва страпянуўся і, мякка б’ючы шархоткімі крыламі Стэфанідзе па руках, паляцеў за акно, асвечаны снапком залацістых промняў.

Стэфаніда толькі правяла рукою па шарай полцы старога хвартуха, што ляжаў на прыполе, змахнуўшы з яго тыя дзве сіва-белыя пухкія пярынкі, згубленыя снежна-белым галубком.

«Што ж напрарочыў гэты сон?» — прачнуўшыся, Стэфаніда доўга сядзела на ложку, перажываючы тыя прыгожыя малюнкі, поўныя нябеснай яснасці і хараства, покуль не схаладзела ад здагадкі: «Гэта ж Коля, мой Коля прылятаў. Але хто ж яму ногі перавязаў? Хто?»

Высокая белаватая поўня праз замерзлыя шыбы акна цадзіла ў хату мройнае сіняватае святло. Яго косы чатырохкутнік даставаў да шарай старой полкі, якую Стэфаніда падсцілала нанач пры сваім высакаватым і не модным цяпер металічным ложку. Пры ложку стаялі і яе вялікія белаватыя валёнкі з чорнымі памутнелымі галёшамі.

Стэфаніда намацала на халодным нікеляваным біле сваю чырвоную вельветавую кофту і суконную камізэльку з падшытаю спадыспаду зайцаваю шкуркаю, каб было цяплей спіне, і апранула іх. Уступіўшыся босымі нагамі ў слізкія і казытлівыя шарсцяныя валёнкі, падышла да акна, адшморгнула фіранку і праз зубчатую шчылінку, выдзьмутую скразняком у таўставатай наледзі з боку рамы, зірнула на двор. У зеленаватых ад мярцвянага месячнага святла глыбокіх снежных курганах тануў штыкетавы плот. За карункамі чорнага пераплеценага галля бэзу, на які панадзіліся прылятаць чырвоныя, нібы аблітыя на воллі кроўю, і поўныя, як бурбалкі, снегіры, а ўчора села чародка ружова-дымных, чубатых, яшчэ прыгажэйшых, але невядомых ёй амялушак, Стэфаніда ўбачыла яшчэ цёмнае, з патайною глыбінёю суседава акно…

Адамчык, В. Раяль з адламаным вечкам : апавяданні / Вячаслаў Адамчык. – Мінск : Юнацтва, 1990. – 446 с.

Раяль з адламаным вечкам
(урывак з апавядання)

Быў іншы свет, было маё дзяцінства. Было яно даўно — перамешанае вайною і страхам. Быў Камароў кут. Ен быў нічый, гэты доўгі клін поплаву — у мураве і дзяцеліне, — як была нічыя пабеленая знадворку хата з выдранымі вокнамі, з разабранаю падлогаю; закіданы каменнямі і ржавым жалезам калодзеж; старое раскрытае гумно; як быў нічый увесь гэты хутар на грудку пад высокаю ліпаю, што пахла мёдам і на якой была трухлявая калода без пчол. Гаспадара — старога адзінокага Камара — у цёплую ноч добрага лета нехта застрэліў, вывеўшы з хаты пад калодзеж. Казалі, што стары Камар быў некалі панам, быў злы, урэдны і зацкаваў сабакамі местачковага яўрэя, свайго арандатара; казалі, што ён прайграў у карты, разбазарыў сваю зямлю і ад даўнейшага фальварка застаўся ціхі, недагледжаны хутар. Цяпер мы тут пасвілі каровы і лазілі на гарышча па нейкія старыя, пісаныя па-чужому, запыленыя кнігі. Кнігі былі у скураных вокладках, яны пахлі цвіллю і даўнасцю.

Іншы раз сюды, у Камароў кут, прыганялі кароў мяшчане, цыбатыя, у кароткіх майтках і ў жоўтых блішчастых касках, накрадзеных, напэўна, у местачковай пажарнай. Мы з імі біліся і адбіралі залатыя каскі.

З Камаровага кута мы хадзілі ў зялёныя местачковыя гароды рваць моркву і ламаць сырое тытунёвае лісце. Высушыўшы над агнём, лісце мы курылі, аж у вачах жаўцеў свет. Вадзіў нас туды Ясь Хрышчоны, за вочы — Семафор, доўгі, няскладны, з доўгімі худымі рукамі, за ўсіх нас старэйшы, ужо кавалер, як сарамацілі яго мацяркі, калі ён біў каго з нас.

Хадзілі мы туды, покуль з жоўтага сланечніку, з разоры не выскачыў крываногі кудлаты хлопец год васемнаццаці — камендантаў сын, як потым дазналіся, і покуль не злавіў самага меншага з нас — Лёніка. Нядужы, перапалоханы, Лёнік, зачапіўшыся за купіну, упаў, і яго, дабегшы, без жалю мясіў нагамі камендантаў сын. Лёнік потым недамагаў, кашляў, а мы ўжо бегалі на далёкія хутары аблатошваць чужыя няспелыя сады. Толькі адзін Язэпаў Казік пільнаваў сваіх кароў і не хадзіў нікуды. Ён, як і Ясь, быў старэйшы, меў нешта сталае, дарослае. I трымаўся ад нас воддаль і болей на адзіноце. Быў ён рослы, тонкі і нейкі зялёны, хваравіты з твару, але прыгожы. Нехта казаў, што была б дзеўка, ды певень запеў, як радзілася.

Іншы раз, хаваючыся ад нашых вачэй, Казік сядзеў з рабаватаю Гэлькаю. Гэлька — сірата-бежанка — служыла ў бяздзетнага багатыра Піліпа. Піліп казаў, што ўзяў яе за дачку, — гэта перад людзьмі, а за вочы біў і ноччу выпраўляў жаць чужую асаку для кароў і коней. Гэлька расказвала нам пра гэта і плакала.

Яна ўжо бралася на дзеўку: пад выцвілаю кофтаю ў яе значыліся вострыя грудзі, а мочкі распухлі ад праколатых для завушніц дзірак. I калі дзе назнарок Казік заседжваўся з Гэлькаю, мы ўсе смяяліся і казалі, што яны любяцца.

А злы, нядобры Семафор невядома чаму заступаўся за Гэльку і, калі не было Казіка, цішком хадзіў разам з ёю, і мы заўважалі, што ён рабіўся нейкі сур’ёзны і нават дабрэў з намі.

Але скора пра гэта Гэльчына каханне даведаўся Піліп, збіў Гэльку, а яго старая Тэкля хадзіла сварыцца да Казікавага бацькі і крычала на ўсю вуліцу: «А што будзе, калі яна прынясе ў прыполе? Ведама ж, сірата, хто яе пашкадуе?»

Гэлька болей не прыганяла ў Камароў кут. Цяпер яна пасвіла на Піліпавым полі — і мы бачылі, як кожны дзень яна выходзіла на грудок, сумна пазірала сюды, дзе былі мы, дзе быў Казік, і сумна спявала. Аднаго разу Казік не вытрымаў, папрасіўся, каб я папільнаваў яго каровы, і пайшоў на Піліпава поле…