Анатаваны спіс

Сачанка, Б. Выбраныя творы : у 3 т. / Барыс Сачанка. – Мінск : Мастацкая літаратура, 1993-1995.

Сачанка, Б. Апошнія і першыя : аповесці, раман у навелах, апавяданні / Барыс Сачанка. – Мінск : Мастацкая літаратура, 2004. – 447 с. – (Беларуская проза XX стагоддзя).

Урывак з рамана «Апошнія і першыя»

…У той дзень нешта вельмі рана прыгналі з пашы кароў. Яшчэ нават не схавалася за лес сонца. Вялізнае, барвова-чырвонае, яно вісела даволі высока над стромкімі вяршалінамі далёкага Шапчынскага бору, нібы прыглядалася, выбірала месца, дзе лацвей сесці. I калі каровы, падымаючы клубы пылу, брылі, ківаліся па вуліцы, то чамусьці ўсё рыкалі і ані не заходзілі ў двары. Стаялі як укопаныя ля нахлашч парасчынятых варот і рыкалі.

— Му-у! Му-у! — раз-пораз то там, то тут разлягаліся на па вёсцы жаласлівыя рыкі.

Каб як-небудзь заманіць карову ў двор, мая маці вынесла з хаты ражку лушпаек. Але гэты раз не памаглі і яны — наша Дунька, такая ласая на якія б то ні было прысмакі, цяпер, выцягнуўшы шыю, стаяла перад самаю ражкаю і, здавалася, нічога не бачыла, не чула — рыкала.

— О божачка мой! — заўздыхала, забедавала маці. — Хаця б пажару якога не было… Кажуць жа, зноў немцы на сёлах злосць сваю спаганяюць… Доўгі Мох спалілі…

І не прамовіла больш ні слова. Узяла са штыкеціны даёнку і, як толькі нам нарэшце ўдалося ледзь не сілаю ўвапхнуць Дуньку ў двор і я зачыніў вароты, паплялася ўслед за кароваю ў хлеў…

Калі праз нейкі час маці выйшла з хлява, я не пазнаў яе — такая яна раптам зрабілася сумная, зажураная. Моўчкі прашлэмала ў раскошных, не аб назе бацькавых апорках міма мяне ў сенцы, моўчкі адчыніла хату, моўчкі паставіла на стол даёнку. І пакуль цадзіла малако, разлівала яго ў вялікія паліваныя гладышкі, ужо ні на хвіліну не спускала з мяне вачэй — усё глядзела і глядзела, бы развітвалася, бы ўсё роўна ведала, што бачыць мяне апошні раз. Потым сказала ціха і нейк нязвыкла:

— Ясік, сыночак, ці не занёс бы ты сёння цётцы Лісавеце малако?

— Як, цяперака? — недаўменна паціснуў я плячыма.

— Ага, — кіўнула галавою маці. — Пераначуеш тамака, у цёткі, у Замошках, а ўранні і дадому прыбяжыш…

У тым, што маці прасіла мяне занесці малака сваёй роднай сястры, якая перад вайною выйшла замуж і перабралася жыць у Замошкі, не было нічога дзіўнага. З таго дня, як у Лісаветы нарадзіўся маленькі Уладзік, я часцяком насіў ёй малако. Але звычайна рабіў гэта ўранні, зрэдку ў абед. А каб бегчы ў Замошкі ўвечары, ды яшчэ там начаваць — не, такога ні разу не было.

Я не хацеў сыходзіць нанач з дому і доўга ўпіраўся, аднекваўся, казаў, што я і так набегаўся за дзень, у мяне, маўляў, смыляць ногі і вельмі баліць плячо, — яго я намуляў на тым тыдні, калі цягалі ўдваіх з маткаю з лесу сушняк на дровы, — але маці не адступалася ад свайго, не дабрэла, а ўгаворвала і ўгаворвала, каб я пайшоў да цёткі Лісаветы менавіта сёння, увечары, і каб там астаўся начаваць.

— Усё адно, сынок, — ледзь не прасіла яна мяне, — малако трэба занесці. Занясеш сёння — заўтра будзеш вольны. Можам нават у лес з табою схадзіць, суніц пашукаем… Паспелі яны ўжо, надоечы сама бачыла, як Хведарава Каця паўнюткую кузеньку з Шапчынскага бору несла…

Кажуць, матчына сэрца заўсёды чуе бяду, якая б яна, тая бяда, ні была. Можа, і сэрца маёй маці чула тое няшчасце, што навісла над нашаю вёскаю, над усімі тымі, хто ў ёй жыў. Але што гэта за няшчасце, маці, пэўна, не ведала, а таму, можа, гэтак і ўгаворвала мяне, каб я ішоў у Замошкі, разважыўшы, мусіць, па-свойму, па-жаночы, што калі я астануся разам з ёю ў вёсцы і, не дай бог, прыедуць немцы нас паліць, дык мы загінем абое. А будзем начаваць у розных вёсках, то нехта выжыве, не загіне… Хто ведае, можа, нічога такога яна і не думала. Проста паслала мяне ў Замошкі, каб быў я заўтра вольны, каб і праўда льга было схадзіць нам удваіх у лес па ягады…

Сачанка, Б. Выбранае : аповесці, раман у навелах, апавяданні / Барыс Сачанка. – Мінск : Мастацкая літаратура, 2010. – 478 с. – (Школьная бібліятэка).

Урывак з рамана «Чужое неба»

Вёска майго маленства

На Палессі, на самым поўдні Беларусі, ёсць куточак зямлі, асабліва мілы, дарагі майму сэрцу. Дзе б ні быў я, куды б ні закінула мяне доля, не-не дый згадаю яго. У радасці і ў журбе, з блізкіх і далёкіх дарог я вяртаюся зноў і зноў туды, дзе сярод старых, пракаветных лясоў і вялізных, неабсяжных балот на пясчанай выспе раскінулася вёска, у якой я нарадзіўся, у якой жыве і сёння мая маці, жывуць браты. Там, у той вёсцы, у дзедаўскай сялянскай хаце, я ўпершыню адкрыў свае вочы, там сказаў першае сваё слова, зрабіў першыя свае крокі… О, як даўно, даўно гэта было!.. Шмат, як кажуць, вады з тых дзён уплыло, прабегла ценяў ад хмар, а яшчэ болей — ценяў ад крылатых пералётных птушак. Сёе-тое, вядома, ужо і забылася, але многае-многае і помніцца. Вось апушчу павекі, задумаюся — і бачу цябе, вёска… Выцягнулася ты на добрыя тры-чатыры кіламетры ўсцяж шырокага торнага шляху, што пралёг з поўначы на поўдзень, на Украіну. Хата ў хату — вялікія, прасторныя, на пяць — сем вокан кожная, зрубленыя па-старасвецку з моцнага смалістага дрэва; платы густыя, з дошак, частаколу, дзе пафарбаваныя, а дзе і не; за платамі тут і там — сады: яблыні, грушы, слівы, вішні; у канцы гародаў некалькі копаняў, акружаных купчастым вербалозам; павівастая рачулка Уюнаўка, што па-лісінаму хітра крадзецца па альховых зараслях, абыходзіць вёску бокам, нібы баіцца, каб не зрабілі з ёю што-небудзь нядобрае людзі. Паплавец, які паступова развінаецца ў роўны і чысты — хоць каціся — луг: на ім усю вясну, лета і восень самапасам пасвяцца гусі, свінні, каровы. Старыя, расахатыя грушы-дзічкі на ўзмежках скрозь па пагорыстым, пясчаным полі… Крынічная сажалка з заўсёды халоднаю, празрыстаю — аж жвір на дне відаць — вадою… Неглыбокі — па забарсні — Шапавалаў перамел… Багністы, увесь у іле, Асіны брод… Задрымучаны крушыннікам і арэшнікам Грыцаў расцяроб… Аслоненая з усіх бакоў магутнымі камлістымі дубамі паляна-гарадок, дзе быццам ратаваліся ад розных напасцяў — войнаў, халеры — продкі… Стойла ля Старцовай ямы… Вёска! Мая вёска!.. Колькі чаго перабачыла, перажыла яна на сваім вяку! Радаснага і горкага, вясёлага і сумнага, добрага і злога… Гарэла — і то, мусіць, разоў восем. Hi хаты, ні кала ні двара, бывала, не аставалася. Зарастала лебядою, драсёнам, пырнікам поле. Засыпаліся, завальваліся калодзежы, паграбы. Глухлі, дзічэлі сады. Шугалі лазнякамі лугі. Знікалі, рабіліся зноў полем, лугам, лесам дарогі… Але праходзіў час, мінала ліхалецце — і вёска зноў адбудоўвалася, паўставала на папялішчах. З’яўляліся, быццам з таго свету, хто адкуль — людзі. Ставілі хаты. Аралі, ураблялі гароды. Церабілі лугі. Капалі калодзежы. Садзілі сады. Пратоптвалі, пракладалі дарогі. Вёска пачынала зноў жыць…

Сачанка, Б. Вялікі лес : раман / Барыс Сачанка. – Мінск : Мастацкая літаратура, 1980-1984.

Урывак з рамана

Калісьці, тысячы, а можа, і мільёны гадоў таму назад, тут было мора. Вада і вада, куды ні паглядзі, куды ні кінь вокам. Вада ды яшчэ неба — у ясныя, пагодлівыя дні яно спакойна блакітнела, гнала і гнала кудысь беспрытульныя валацугі-аблокі, а ў змрочныя, ветраныя і зусім злівалася з вадою, не пазнаць, дзе варочаюцца, цяжка бурляць хвалі, а дзе перакатваюцца, кіпяць хмары. Ды ўсяму, кажуць, свой час — час нараджацца і час паміраць, час быць і час нябыту. Быў час — было мора, і прыйшоў час, калі мору не трэба больш быць. I мора начало мялець, высыхаць. Падняліся, тлуста зачарнелі мокрымі спінамі астравы, выспы, пагоркі. Там-сям бучна забуяла трава, зазелянелі кусты, дрэвы. Плоймы быстракрылых гарластых птушак і чароды пражорлівых дзікіх звяроў прывабіла да сябе мёртвае мора. Вольнаму ж — воля: было дзе гуляць, было што спажыць, чым паласавацца. Услед за птушкамі і звярамі прыблукаў сюды, а потым і асеў, пасяліўся на нядаўнім дне мора чалавек. Чалавек паляваў на звяроў і птушак, лавіў рыбу — яе аж кішэла ў ціхіх утульных завадзях, — з таго і жыў. Калі ж, каб пракарміцца, звяроў і птушак не стала хапаць, чалавек прылаўчыўся сеяць збожжа, садзіць гародніну. Выпаліць дзель лесу, пасее на пажарышчы жыта, ячмень, а калі тыя адкаласяцца, паспеюць — сажне, абмалоціць. 3 абмалотам — ураджаем — не так проста расстацца, пакінуць каму-небудзь. I цягнуць на сабе на плячах таксама нялёгка. Чалавек масціў жытло, гламаздзіў курэнь, хату. Так поле, зямля прыручалі, прывязвалі да сябе чалавека. 3 валацужніка, вандроўніка ён рабіўся гаспадаром. На астравах, выспах, пагорках паўставалі людскія паселішчы — хутары, вёскі.

А мора між тым мялела і мялела, высыхала і высыхала, аслабаняючы ад вады новыя і новыя абшары. Гэтыя абшары імкліва ўкрываліся густою — не прадрацца — расліннасцю, злучаліся з іншымі такімі ж вольнымі ад вады абшарамі, утвараючы велізарнейшыя абсягі балот і лясоў. Аставалася яшчэ дзе-нідзе, найдаўжэй у нізкіх, спадзістых мясцінах, і мора. Але яно ўжо не бурліла, не шпурляла з лютай апантанасцю і злосцю, як бывала, хвалі, а сонна драмала, дажывала век свой. Летам яно зацягвалася жабурыннем, раскай, спавівалася рагазою, плюшнікам, чаротам, асакою; зімою ж раўнела — іскрылася лёдам, бялела снегам. I толькі вясною нібыта прачыналася, ажывала — вада затапляла ўсё навокал, нават некаторыя астравы. Але мінаў месяц, другі — і вада спадала. Зноў падымалі, сушылі на сонцы мокрыя спіны астравы, выспы, пагоркі, зелянелі дрэвы, кусты, трава. У мора не было ранейшай моцы, не ставала ўжо сілы не аддаць таго, што аднойчы было аддадзена. Нават больш: з кожным годам, з кожным новым і новым летам яно мізарнела, меншала, пераставала быць морам, рабілася балотам. Самым звычайным гнілым балотам, у якім чорнымі бяздоннымі прорвамі-ямамі зеўралі страшныя «чортавыя вочы», бруднымі лужамі плеснела густая ржавая вада, вытыркаліся купы лазы, шапацела, шастала асака. Рачулкі, рэчачкі, рэкі — іх стала тут раптам безліч, — упадаючы ў самую вялікую раку краю — Прыпяць, і ўдзень, і ўночы рабілі сваю наканаваную лёсам работу — нястомна, настойліва і цягавіта неслі і неслі воды гэтага гіблага мора, пералівалі іх хоць і ў далёкае, ды жывое іншае мора. Рачулкі, рэчачкі, рэкі і былі тымі дарогамі, па якіх, сеўшы ў выдзеўбаны з дрэва човен, тады якраз і падарожнічаў чалавек. Вельмі можа быць, што і жыць у гэты край чалавек не прыблукаў па нейкіх не вядомых сёння сцежках і дарогах, а прыплыў па вадзе, спачатку, як гэта вадзілася і водзіцца, на розведкі, а потым і назусім. Менавіта — і гэта пацвярджаюць даследчыкі-вучоныя — і першыя больш-менш значныя людскія паселішчы ў тым краі — Лоеў, Брагін, Юравічы, Мазыр, Тураў, Пінск — узніклі не дзе-небудзь, а на высокіх сухіх берагах рачулак, рэчачак і рэк…

Сачанка, Б. Родны кут : аповесці, апавяданні, нарыс, эсэ / Барыс Сачанка. – Мінск : Мастацкая літаратура, 1989. – 381 с.

«Беларускія ягады»

— Ваш край — прыгожы, зялёны край, — гаварыў, мройна, летуценна мружачы вочы, стары, сівы, як лунь, казах, даведаўшыся, што я з Беларусі, з Палесся. — На ўсё жыццё запомніўся ён мне. А найбольш, найярчэй — вашы ягады. Чаму? Вось паслухайце…

Вайна, якую ўсе мы цяпер завём Вялікай Айчыннай, заспела мяне на граніцы, дзе я служыў у арміі. У першых жа баях загінула многа маіх сяброў. Астатнія адступілі. З імі адступаў і я. Па дарогах і без дарог, удзень і ўночы, хаваючыся ў балотах і лясах, бо, як вы ведаеце, немцы прарвалі нашу абарону і зайшлі далёка наперад. У тыя дні і кінуліся мне ў вочы вашы ягады — невялікія, надта ж духмяныя, суніцы, што чырванелі тут і там на ўзмежках і палянах. Мо таму, што нагадвалі кроў, якую пралілі мы ў баях, стрымліваючы ворага, абараняючы Радзіму. Кроў нагадвалі і маліны, парэчкі, што таксама неўзабаве зачырванелі ў кустах і на ўзлесках…

Дагнаць сваіх не ўдалося. Горш таго — я трапіў у палон. У акружэнні канваіраў і сабак-ваўкадаваў, што гатовы былі звесці са свету кожнага, хто аслухаецца ці зробіць хоць крок убок, нас, палонных, гналі на захад. Гналі праз лясы, лугі, палі, вёскі. I тады я ўбачыў вашы чарніцы, смуродзіны, буякі. Яны былі чорныя, як маё, як усіх нас гора…

Мне і некаторым маім таварышам пашанцавала - аднойчы, пад восень ужо, мы прадралі страху ў той адрыне, куды нас, палонных, загналі на ноч, і ўцяклі. Зноў мы ўдзень і ўночы, па дарогах і без дарог прабіраліся на ўсход, да сваіх. I зноў мне кінуліся ў вочы вашы ягады. Каліна, рабіна… Яны рдзелі, гайдаліся на галінках, нібы надзея, чырвоны сцяг. I вялі, вялі наперад. I, ведаеце, мы выйшлі з акружэння, дабраліся да сваіх, зноў пачалі біць, граміць ворага…

«Ворчык»

Даўно гэта было. На Палессі. Жыў там, на ўлонні прыроды, працаваў лесніком Пахом Тачыла. Бадай, нічога ён так не любіў, як паляванне. I, вядома ж, усё сваё жыццё трымаў сабак. Па два, тры, а то і болей.

Калі пачалася вайна, на Палессе прыйшлі акупанты, і ў тым лесе, які гадамі ахоўваў Пахом Тачыла, як і ўсюды на Беларусі, з’явіліся партызаны. Яны не давалі спакою чужынцам ні ўдзень ні ўночы — палілі масты, выводзілі са строю чыгунку і тэлефонную сувязь, нападалі на варожыя гарнізоны. Аднойчы, у час чарговага паходу карнікаў на партызан, ворагі натрапілі на леснічоўку, дзе жыў Пахом. Акружыўшы яе, пазабівалі сабак, бо тыя надта ж брахалі і кідаліся на кожнага, хто імкнуўся зайсці ў двор. Выратаваўся ад куль, уцёк у лес толькі адзін — Ворчык.

Уварваўшыся ў леснічоўку, ворагі пачалі змушаць Пахома, каб ён выдаў месца, дзе знаходзіцца партызанскі атрад. Але што ні рабілі карнікі — і білі Пахома, вадою адлівалі, і ўпрошвалі ласкаю, абяцаючы розныя ўзнагароды, — не выдаў Пахом партызан. Урэшце непрытомнага, ледзь жывога вывалаклі яго з леснічоўкі і, калі адступалі ў суседнюю вёску, забралі з сабою. I там, у вёсцы, укінулі непакорнага Пахома ў свіронак, замкнулі на замок.

Як жа здзівіліся ворагі, калі, зайшоўшы раніцай у свіронак, не ўбачылі там Пахома. Толькі дзірка зеўрала з-пад сцяны. Падумалі ворагі, што Пахом, адляжаўшыся, сам выграб яе і ўцёк…

На самай жа справе нару выграб сабака, Ворчык. Ён, як выявілася, бег па слядах карнікаў, высачыў, куды тыя ўкінулі Пахома. А калі змерклася, падкраўся да свіронка, падгробся пад сцяну і выратаваў свайго гаспадара.

Сачанка, Б. Трэцяе вока : аповесці, апавяданні, эсэ / Барыс Сачанка. – Мінск : Мастацкая літаратура, 1992. – 479 с. : іл.

Урывак з аповесці «Трэцяе вока»

Я такі ж, як і ўсе людзі. Толькі на пераноссі, дзе сыходзяцца бровы, у мяне невялікая выпукласць, нібыта гузачок. Гэта і ёсць маё трэцяе вока. Яго, гэтае вока, як растлумачыў мне адзін знаёмы вучоны-медык, раней мелі ўсе прадстаўнікі чалавечага роду. Але потым, па невядомых прычынах, яно знікла. Правільней, адмёрла. Як і хвост, валасы на некаторых частках нашага цела. I калі цяпер здараецца такое, што хтосьці з імі нараджаецца, дык успрымаецца гэта ўжо як пэўнае адхіленне — атавізм.

Трэцяе вока — не зусім звычайнае вока. I гэта я адчуў рана, яшчэ ў маленстве. Бывала, пойдзе з дому бацька ці маці, а я, лежачы ў пасцелі ці седзячы на печы, сачу за імі. Вернуцца яны ў хату — я і раскажу, дзе яны былі, што рабілі. Спярша ад нечаканасці бацькі аж раты разяўлялі, здзіўляліся — адкуль я тое ведаю, хто расказаў? Потым паступова прывыклі. Ды і я прывык, што такая здольнасць бачыць на адлегласці не ва ўсіх, а ў аднаго мяне. Неўзабаве я адкрыў у сабе і яшчэ адну здольнасць — прадбачваць падзеі. Помню, неяк да нас у госці прыехаў малодшы бацькаў брат з жонкаю. Ён працаваў далёка — аж на Сахаліне, — толькі быў ажаніўся і надумаў свой адпачынак правесці дома, у вёсцы. Калі адпачынак скончыўся, трэба было вяртацца назад, на Сахалін, бацька з маці наладзілі провады — з выпіўкай, закускай. На змярку павінна была прыйсці машына — звычайны грузавік — і завезці гасцей да цягніка. I вось калі машына прыйшла і ў хату завітаў шафёр Юзік — мажны, плячысты, з круглым, чырвоным тварам і мясістым, сінім, як сліва, носам, і, прысеўшы да стала, выпіў, нават не выпіў, а выліў сабе ў рот шклянкі са тры самагонкі, я, стоячы ля печы, раптам убачыў, як наяве, кабіну з абабітым чорнай цыратай сядзеннем, сябе ў гэтай кабіне, дарогу, па якой мы імчым на вялікай хуткасці на станцыю да цягніка… Раптам машыну падкідвае ў нейкай выбоіне, дзверцы кабіны адчыняюцца, і я вывальваюся проста пад здвоенае задняе кола… Ад жаху, болю, што пранізаў усяго мяне, я закрычаў…

Маці — яна стаяла побач, нешта даставала з печы — падхапіла мяне на рукі, прыціснула да грудзей.

— Што з табою, сынок? — спытала са страхам.

— Я не паеду праводзіць дзядзьку, я не паеду праводзіць дзядзьку, — закрычаў я ў апантанасці.

Але мяне не слухалі — той жа шафёр Юзік, рагочучы, узяў мяне з рук у маці, панёс у кабіну машыны, пасадзіў на сядзенне. А каб я супакоіўся, не плакаў, уключыў святло, пачаў паказваць, дзе які ў яго прыбор, на што трэба націснуць ці што трэба павярнуць, каб завёўся матор, скранулася, паехала машына.

Мінула яшчэ трохі часу, і мы імчалі па нашай пясчанай каляіністай дарозе на станцыю, імчалі так, што вецер свістаў — спазняліся ж.

У лесе, калі мы ўехалі ў яго цесны, выхаплены з цемры двума нажамі-фарамі калідор, машыну падкінула, ды так, што дзверцы, ля якіх я сядзеў, адчыніліся, і я… Словам, усё адбылося, што я ўжо бачыў, перажыў некалькі хвілін назад, стоячы ля печы…

Урачы не далі мне памерці — выратавалі, хоць і папамучыліся, робячы адну за адной аперацыі, пакуль не склалі як трэба раструшчаных касцей ды і ўсяго астатняга. Больш года праваляўся я на бальнічных ложках — і ў раёне, і ў вобласці. Бацька і маці аж пастарэлі, пасівелі ад гора. Напакутаваўся, як, можа, ніхто, і я. Але жыць астаўся. Праўда, хаджу я нібы заграбаючы пад сябе нагамі і махаючы не зусім у такт хадзе рукамі. Збоку паглядзець, дык не чалавек ідзе, а павучок. Дарэчы, так мяне і цвелілі, а некаторыя і звалі — Павучок. Ды я не крыўдаваў ні на кога, тым больш што імя ў мяне Павел. Павел, Паўлік, Паўлюк, Паўлючок, Павучок… Усё быццам як і трэба, нават у гучанні штосьці агульнае, блізкае, неаднойчы чутае…

У школе, куды я пайшоў, як і ўсе, калі мне споўнілася сем гадоў, адразу ж сутыкнуўся з цяжкасцямі. I, вядома, праз гэтае трэцяе вока…