Анатаваны спіс

Савіцкі, А. Карабін : аповесць : [для дзяцей сярэдняга і старэйшага школьнага ўзросту] / Алесь Савіцкі. – Мінск : Форум, 2021. – 247 с.

Урывак з аповесці

Ад мігатлівых сполахаў ракеты, што зноў узляцела каля пантоннага моста на Дзвіне, святло ліхтара адразу як бы прыгасла, зрэдзілася, кола яго ў баразёнцы зжаўцела і звузілася; усё на градах пад яблынямі было цяпер падманным, і Генадзевы пальцы два разы запар хапілі не пругкага жывога бартуля (тлусты дажджавы чарвяк), а каляныя ад вераснёвай расы дудкі бульбоўніку.

— Генадзь! Дамоў! Зараз жа! — пачуўся ад хаты сцішаны, але патрабавальны матчын голас. — Свеціць ліхтаром, свеціць… Хоча, каб зноў фашыст смальнуў з кулямёта.

— Не смальне. Яблыні тут. З пантона святла ліхтара не відаць.

— А чаго ж ён учора яго ўбачыў?

— Учора ж я не па гэтых лёхах хадзіў. Ля поплава. I выпадковая, скажу табе, тая чарга была.

— Гасі ліхтар! Гасі! I дамоў — зараз жа мне!

Генадзь узняў ліхтар, націснуў на пляскатае вечка, і пукатае шкло, аплеценае рэдкай драцяной сеткай, прыўзнялося; ён моцна дзьмухнуў на хісткі жаўтлявы язычок полымя, ліхтар згас, востра і рэзка засмярдзела газай.

Да ганка Генадзь ішоў без ахвоты. Злаваў. Навошта ён папёрся шукаць бартулёў пад яблыні, на гэты скапаны і перакапаны бульбоўнік, дзе глеба і празмерна рыхлая, і перасохлая? Бартулі любяць, каб цвёрдая глеба была, каб травіца на ёй ляжала, на якую ўночы садзіцца раса. На сцежку трэба было ісці шукаць. Напэўна б большы плён чакаў яго там.

Ён паставіў ліхтар у скрыню, што ляжала пад кустом бэзу і, узняўшы заматаную ў гарбузнае плеціва бляшанку, трохі не ўсунуў туды носа, хмыкнуў з развагаю, як бы чакаючы нейкіх пэўных тлумачэнняў ад маці:

— Проста дзіва нейкае, няйначай. Ад святла ліхтара бартуль не ўцякае, ляжыць спакойненька. А ракета засвеціць — усе начыста пахаваюцца. I асцярожненька ж ідзеш — але ж не ўхопіш. Ракетнае гэтае святло торкае ім кудысь. Амаль жа і не назбіраў.

— А не трэба іх увогуле збіраць, — сказала Людміла Паўлаўна, хутаючыся ў стары, не зашпілены на гузікі жакет. — Колькі ж можна табе пра тое, сынок, казаць?

— А рыбаліць з чым?

— I рыбаліць не трэба.

— Светка заснула? — спытаў Генадзь, быццам і не пачуў таго, пра што казала маці.

— Але… Спіць…

— Набытак жа зусім слабенькі. — Генадзь папоркаўся пальцам у бляшанцы. — У асноўным драбнота. Сом і вусам не шавяльне, калі ўбачыць. Хіба што галавень ці падуст наскочыць. Гэтыя такіх, тонкіх ды вёрткіх, любяць.

— Ты ўсё мяне не слухаеш, сынок, — з дакорам сказала Людміла Паўлаўна і паклала далонь сыну на плячо, прымусіла сесці на ганак і сама села побач. — Загад жа строгі гэтая ўправа абвясціла, сам жа знаеш. Небяспечна на рацэ боўтацца.

— А дзе шнуры і донкі кінуць? У садзе пад клёнам? Дык туды ж аніводная рыбіна не заплыве.

— Пражывём і без гэтай рыбіны, сынок. Спакайней будзе.

— А запалкі? А соль? Хіба не на рыбу я іх выменяў?

— На рыбу, сынок, на рыбу. Але ж ты як на рэчку сыдзеш, дык у мяне душа баліць і сэрца трымціць штохвілінна. Дзе які стрэл — па табе, здаецца.

Генадзь засмяяўся. Да матчынай трывогі за ўласны лёс ён прызвычаіўся ўжо, амаль не звяртаў на гэта ўвагі. Дакладней, ён браў пад увагу тую трывогу, але штораз суадносіў яе, тую трывогу, і свае паводзіны з тым, што вымагаў ад яго бацька, запавет, які жыў невыводна і ў сэрцы, і ў памяці.

«За мужчыну, Геначка, у хаце застаешся! Экзамен на гаспадара, адным словам»…

Савіцкі, А. Обаль : раман / Алесь Савіцкі. – Мінск : Звязда, 2013. – 464 с.

Урывак з аповесці

Юным змагарам Падзвіння,
якія загінулі ў барацьбе
за волю сваёй Бацькаўшчыны

Бацькоўская хата адорвала ціхай цеплынёю і пяшчотай.

Нейкая незвычайная лагодная ласкавасць, здавалася струменіцца з кожнага кутка, павявае ад кожнай рэчы, што была блізкая сэрцу і цешыла вока, і Фрузе на нейкае імгненне падалося, што яна прыгадвае жахлівы, пачварны сон і што гэта там, у ім, тым сне, скавыталі фашысцкія бомбы, раўлі самалёты з чорнымі крыжамі на крылах, стагналі параненыя ў машынах, спавітых густымі і чорнымі шлейфамі смярдзючага дыму.

— Папі шчэ малачка, дачушка, — ласкава папрасіла маці, у трэці раз наліваючы дапаўна белую конаўку з чырвоным пеўнем на бакавіне. — Вечаровае мы дык шчэ не здаем гэтым нелюдзям. А тое, што раніцою надоім і апаўдні, — чысцютка ж здаваць загадана. Экерт, злыдзень гэты, як шалёны па вуліцы ляціць. Адно і тое ж штодня равець: не пазніцеся, маўляў, не пазніцеся, калі бізуна дастаць не хочаце…

Фруза адпіла з конаўкі малака, спыталаляна, стаміўшыся ўжо і апавядаць пра свае нягоды, і распытваць пра вясковае жыццё, і слухаць:

— А які гэта Экерт? Быў жа, памятаю, трактарыст обальскі.

— Злыдзень ён быў, злыднем і застаўся. Першым у паліцыю запісаўся. У начальнікі, кажуць, выбіваецца. І яшчэ Крывёнак з ім шчыруе…

Бацька, які ўвесь час, пакуль Фруза расказвала аб сваіх прыгодах, сядзеў прыгорбіўшыся ля акна, парывіста ўзняўся, з бразгатам зачыніў акно, падсунуў крэсла да стала і зноў сеў, прыняўшы ранейшую паставу.

— Дзівіць мяне тое, што ты расказваеш, дачка, — прамовіў ён, старанна вывучаючы позіркам падлогу ля сваіх ног. — Ты ж не абы-хто на сваёй фабрыцы была. Актывістка. Кіраўнік камсамольскі. I каб гэткаму чалавеку ў эшалоне месца не засталося? Ці знарок яны цябе пакінулі? Ці ты сама чаго спалохалася, а сказаць нам і не хочаш…

— Што ты чаўпеш, Саўка родненькі? — узвінцілася маці адразу ж і зыркнула на мужа з дакорам. — Месца не знайшлося… знарок кінулі… спалохалася… А каб і спалохалася? Што ж тут ганебнага? Фрузачка як пачала расказваць пра тое, як іх бамбілі, як фашыст той бізуном яе адхвастаў, як дзетак стралялі гітлераўцы… Во, у мяне і дагэтуль рукі калоцяцца… А ты як нейкі допыт павёў, замест таго каб парадавацца ад душы, што дачушка ў роднай хаце жывая і здаровая, сіпіш усё нешта. Што ты ад дзіцёнка шчэ выбіць хочаш? Чаго злуеш і гусаком сіпіш?

— Ды не злую, не сіплю гусаком, як табе здаецца. Але ж і крыўдна мне. І-іш, якія лоўкія! Самі селі і пакацілі. А ты, Фрузачка, пешкі лупі, ножанькамі.

— Адна яна тэпала? Мір народу ў свет рушыў, у бежанства пайшоў. Людцы ад бяды ўцякалі, жыццю свайму рады хацелі неяк даць. Таму і пабеглі.

— Аб іншым у мяне сэрца баліць. Крыўдна мне… Наш зянькоўскі род баязліўцаў не меў аніколі. А дачка што кажа? Толькі тое і чуеш: бег, бегла, беглі… I я разумею, што і ёй крыўдна: у вялізным тым эшалоне, куды фабрыку ўвапхнулі, месцейка для дзяўчыны не знайшлося…

— Не, ён і сапраўды як анічагуткі не чуў. Яна ж табе казала: у два эшалоны фабрыка грузілася. I той, другі, дзе Фрузачка павінна была ехаць, разбамблёны быў шчэ на станцыі, пад пагрузку яго шчэ не пагналі.

— Гналі, пагналі, пабеглі… — сумна падсумаваў бацька.

Залюляная цеплынёю і пяшчотаю бацькоўскай хаты, размораная сытай ежаю, Фруза слухала родныя галасы і адчувала, што нічога больш гаварыць ёй не хочацца, што жыццё яе рашуча крутнулася да лепшага. Дакладней, паваротка гэтая адбылася раней, апаўдні, у той міг, калі яна, Фруза, прыбілася да Дзвіны, змыла гаючай дзвінскай вадою дарожны пыл і трывогу…

Савіцкі, А. Пісьмо ў Рай : раман-споведзь / Алесь Савіцкі. – Мінск : Мастацкая літаратура, 2012. – 221 с.

Урывак з рамана

Памяці бацькі майго
Ануфрыя Якаўлевіча Савіцкага.

У вечаровым сутонні за акном, на скарабачанай ветрам плыні Свіслачы трымцелі адбіткі барвовых клёнаў парку на левым беразе, і Смоліч у новым, нязнаным раней, узрушэнні ўзіраўся ў бясконцую гульню вады з асеннімі фарбамі. Вось з цёмнай глыбіні выбілася агняная мярэжка, бясконцая і жывая, і, пагойдваючыся, сунецца вольна, дзівосна зменьваючы адценні; вось пыхнулі і згаслі кароткія залачоныя акраўкі, а на іх месцы выцягнуліся ліловыя стужкі, але тут жа сціснуліся, згарнуліся, даючы дарогу россыпу буйных жарынак, і яны, гэтыя жарынкі, скачуць па вадзе, адале зліваюцца ў вогненны шлейф, але і ён нядоўга трымаецца, адсоўваецца ў блізкую цемру.

«…всё инстребилось, что миновал…»

Знаёмая мудрая выснова Салавецкага старца Нестара з ягонага мужнага «Слова», моўленага ў прыдворнай царкве Зімовага палаца ў 1843 годзе ў прысутнасці імператара, двара і ваеннага чынавенства, неспадзявана адкрывала Смолічу новы глыбінны сэнс. Нібыта агняная мярэжка з адбіткаў барвовай восеньскай лістоты на рачной плыні, ускудлачанай ветрам, высвеціліся ў памяці словы страснай пропаведзі чалавека, які не збаяўся сказаць уладарам горкую праўду.

Смоліч знайшоў «Слова» ў сорак першым годзе на беразе Палаты — гітлераўцы выкінулі туды, на сметнік, шыкоўную гарадскую бібліятэку. У тую восень палымяная і мужная пропаведзь сумленнасці і дабрыні ўсхвалявала хлапечае сэрца. А пазней, студэнтам ужо, ён зноў прачытаў яе ў матчынай хаце і быў агаломшаны веліччу чалавечага духу. У Мінску ж, калі пераехаў са старой кватэры на новую, у гэты гмах на беразе Свіслачы, неаднойчы шукаў «Слова» ў сваіх кніжных шафах і, не знайшоўшы, палічыў, што нехта не вярнуў кнігу — даваў яе шмат каму чытаць.

Дарагая яго сэрцу рэліквія адшукалася неўспадзеў. 3 верхняй паліцы здымаў цёмна-сіні том, выконваючы патрабаванне ўнука Яўгенкі: «Знайдзі, дзядуля дарагі, Горкага. Казкі пра Італію загадана прачытаць. Калі не будзеш ведаць — «банан» улепяць», — і ўбачыў за тоўстымі фаліянтамі выданне, што дагэтуль безвынікова шукаў і ўжо змірыўся са стратаю.

Кніга ляжала цяпер на падаконніку, разгорнутая на знаёмай старонцы. У вечаровым сутонні чорныя радкі на белай паперы — на ёй трымцеў слабы адбітак агнянай мярэжкі на рачной плыні — выдавалі жывымі, яны як бы рухаліся, сплывалі ў цень пад тоўстымі шаблямі альваса, і Смолічу падалося, што з вады, на якой выгінаецца бясконцы шлейф нежывых чырвоных і малінавых бліставак, выплывае глухі голас…

Савіцкі, А. Узаранае поле : аповесць / Алесь Савіцкі. – Мінск : Чатыры чвэрці, 2014. – 85 с. – (Дзеці вайны).

Урывак з аповесці

Загад камандзіра атраднай разведкі быў ясны і зразумелы: разведчык Алег Сверын на два дні накіроўваецца ў гаспадарчы ўзвод.

Але ў гэтай яснасці было столькі крыўднага, што Алегу падалося, быццам ён нешта недачуў, нешта не зразумеў, не ўсё спасціг належным чынам.

— У распараджэнне Гонты? — несправядлівасць апякла, Алег як захліпнуўся ад крыўды, нейкі час стаяў з адкрытым ротам і збянтэжана міргаў, нібыта пыл трапіў у вочы, потым падаўся наперад, як хацеў лепей разгледзець Лысюка, абурана выпаліў: — Мяне?

— Цябе, дружа мой. Цябе, — падкрэсленым сяброўскім тонам пацвердзіў сваё распараджэнне Лысюк.

Гэта быў загад, і Алег ведаў, што яго трэба не абмяркоўваць, а выконваць. Але крыўда пякла, і ён, усё з той жа збянтэжанасцю, як бы даводзячы ў першую чаргу сабе, прамовіў зацята:

— Не маеце права! Не маеце!

Лысюк зноў аніяк не пакрыўдзіўся, разважліва пагадзіўся:

— Можа, не маю. А можа, маю.

— Я — разведчык! — з горыччу выціснуў з сябе Алег.

— Калі ты сапраўдны разведчык, дык павінен не пароць гарачку, а спачатку пра ўсё дазнацца: куды пасланы, навошта, з якой мэтаю. I, дазнаўшыся, загад выконваць. Загад ты зразумеў?

— Самі ж усё патлумачылі: бульбу саджаць! Хіба ж не так?

— Але…

Лысюк пагадзіўся таропка, з паблажлівай усмешкаю натвары, нібыта спачуваючы Алегу і просячы болей непярэчыць. Ён прыслухоўваўся да франтавой кананады, водгулле якой цяпер было дужа выразнае. Учора грымела далёка за Дзвіной, а сёння наблізілася, бы выкочвалася з лесу на гэты бок ракі, ішла несціханымі грукатлівымі хвалямі.

— Грымі-і-іць… — зазначыў ён усё тым жа радасным і рахманым голасам, нібыта ўвесь час пра гэта, пра кананаду, і ішла іх размова з Алегам. — Берасцянкі нават папрыціхалі, слухаюць. Ха-аро-шую нашы прыкурку фашысту даюць. І мы падкінем яму агню.

З ранейшай, непрыхаванай крыўдай Алег зноў абурыўся:

— А я? Нашы фашысту прыкурку даюць… Атрад калашмаціць фашыстаў пойдзе… А я?.. З гаспадарнікамі бульбу саджаць?

— А хто ж яе пасадзіць? — шчыра здзівіўся Лысюк.— Вёскі фашысты папалілі. Цягло ў людзей пазабіралі… Народ на нас спадзяецца. Правільна спадзяецца?

Паваротка ў гаворцы такая нечаканая, што Алег адразу ж і пагадзіўся:

— Правільна.

Лысюк спытаўся з усміхам:

— Чаго ж тады на мяне ціснеш?

— Я не цісну. Я даводжу: зняць мяне з адказнага задання не маеце права!

— Давай… тлумач… мае правы, — прамовіў Лысюк, з роўным інтэрвалам стукаючы цыгарэцінай па трафейным пачку, які выцягнуў з кішэні мышастага нямецкага фрэнча. — Нешта апошнім часам, пад канец вайны, ва ўсіх права вялікія знайшліся. Патлумач ты мне, з чаго гэта? А я пакуру і паслухаю…

Савіцкі, А. Шкляная нітка / Алесь Савіцкі // Жаўранкі над полем : апавяданні. – Мінск : Мастацкая літаратура, 2012. – С. 369-378.

Урывак з апавядання

На вуліцы ўжо, калі яны павярнулі да крутых сходцаў, што вялі на высокі насып да моста, маці зусім нечакана для Аленкі спытала:

— А чаго ж ты нават сшытачка ніякага не ўзяла? Трэба ж нешта табе і запісаць, — і калі Аленка пастукала рукою па кішэньцы кофты, дзе ляжаў маленькі блакноцік з аловачкам, зазначыла: — Малавата ты хочаш уведаць.

Маці казала весела, са смяшком, толькі Аленка адчувала, што яна нечым незадаволена. Маці ўвогуле была незадаволена з самага пачатку, калі Аленка сказала, што ёй трэба пайсці на завод, пабачыць, як працуюць там людзі, як, галоўнае, працуе яна, яе маці, і потым выступіць на вучнёўскім сходзе ў школе. Так вырашыў савет піянерскай дружыны: правесці тэматычны вечар, на якім вучні раскажуць аб працы сваіх бацькоў.

Аленчына маці працуе на заводзе шкловалакна аператарам цэха электрапечаў. Заводскія карпусы з вялізнымі вокнамі і блішчастым дахам Аленка бачыць штодня. Завод стаіць за Дзвіною, над самым берагам. Калі запальваюцца агні, высокія вокны, дах так і зіхацяць ад электрычнага святла. Вада адразу нібыта ўспыхвае каляровай вясёлкаю, і плынь паціху гайдае адбіткі агнёў. І тады здаецца, што па рацэ плыве дзівосны карабель.

Вельмі часта, калі бацька затрымліваўся ў дальніх рэйсах, а маці працавала ў другую змену, Аленка выходзіла на балкон і глядзела за раку. Кватэра іх на чацвёртым паверсе, і з гэтай вышыні былі добра відаць Дзвіна да самай павароткі і шаты лазнякоў, што нібыта раслі з вады, шырокі заводскі ганак, нават людзі, што ходзяць ля машын у цэхах. Як толькі ганак ажываў і вялікі натоўп шугаў да аўтобуснага прыпынку, Аленка ішла на кухню, уключала чайнік і пачынала рыхтаваць вячэру: праз якія дзесяць мінут маці прыходзіла дамоў.

Яна вярталася заўсёды стомленая, але вясёлая, і кожны раз, адчыняючы ёй дзверы, Аленка здзіўлялася незвычайнаму бляску яе адзення. Калі маці, зачыніўшы за сабой дзверы, уключала ў калідорчыку электрычнае святло, адзенне асабліва на плячах і рукавах, успыхвала бліскучымі зыркімі гранямі — свяціўся, ззяў пераліваўся крыштальным бляскам танюткі шкляны пыл…